امام صادق علیه السلام در این قسمت روایت به دو موضوع قابل توجه اشاره مى‏کنند و آن این که تمام مردم در این حیات دنیا بین دو مرحله از جانب خداوند به عنوان ابتلا و آزمایش قرار دارند:

1- در نعمت‏اند، تا از پى آن شکر حق را آشکار کنند.

2- در شدت و رنجند، تا قدرت مقاومت و صبرشان ظاهر گردد.

انسان در ظرف خلقت و حیاتش، از نیروها و استعدادها و قواى مرموزى برخوردار است که وجود این نیروها اولًا معلول محبت خدا به انسان و ثانیاً براى رشد و تکامل انسان است.

این نیروها در وجود انسان همانند دانه‏ها و حبه‏هاى نباتى است که در ظرفى قرار داده و در جایى گذاشته‏اند، اگر باغبان به سراغ این حبه‏ها و دانه‏ها برود و آن‏ها را در زمین مستعد بکارد، آن حبه‏ها و دانه‏ها با تمام قدرت شروع به فعالیت کرده و با عوامل مخالف به مبارزه برخاسته و در این راه از هیچ کوشش و مقاومت و مجاهدتى کوتاهى نمى‏کنند تا به ثمر بنشینند و تمام منافع خود را آشکار کرده‏ و رشد و کمال خود را نشان دهند.

اما اگر این دانه‏ها در سرزمین مستعد قرار نگیرد و این حبه‏ها کاشته نشود، پس از مدتى مى‏پوسد و جز آن که آن‏ها را به عنوان دانه‏ها و حبه‏هاى فاسد کنار بریزند چاره‏اى نیست.

نیروها و استعدادهاى عالى انسانى حتماً و بدون شک در برخوردهاى انسان به حوادث و آلام و مصائب و شدت‏ها و مجاهدت‏ها و کوشش‏ها و زحمت‏ها و نعمت‏ها و نقمت‏ها، شکوفا مى‏گردد و پس از این شکوفایى به نتایج بسیار مثبت دنیایى و آخرتى مى‏رسد.

و چون راهى براى شکوفایى قواى روحى و عقلى و دفاعى و نفسى بشر جز با حوادث و رنج‏ها و به فرموده قرآن ابتلا نیست، خداوند مهربان در قرآن مجید ابتلا و امتحان را جهت انسان ضرورى و حیاتى اعلام فرموده و احدى را از این فضاى پرقیمت و پرسود استثنا ننموده است.

[أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ‏] «1».

آیا مردم گمان کرده‏اند، همین که بگویند: ایمان آوردیم، رها مى‏شوند و آنان [به وسیله جان، مال، اولاد و حوادث‏] مورد آزمایش قرار نمى‏گیرند؟* در حالى که یقیناً کسانى را که پیش از آنان بودند، آزمایش کرده‏ایم [پس اینان هم بى‏تردید آزمایش مى‏شوند] و بى‏تردید خدا کسانى را که [در ادعاى ایمان‏] راست گفته‏اند مى‏شناسد و قطعاً دروغگویان را نیز مى‏شناسد.

ثمره امتحانات الهى‏

به این نکته باید توجه کنید که امتحان حضرت حق مانند امتحان مدارس در دنیا نیست که براى معلم شاگردان درس‏خوان از تنبل معلوم شوند، خداى جهان بى‏امتحان به وضع ظاهر و باطن تمام هستى آگاه است، این امتحان فقط براى خود انسان و جهت رشد و کمال و شکوفایى استعدادهاى اوست، چیزى که هست انسان باید با آشنایى و توجه به قواعد الهى و حلال و حرام خداوندى و روح خدایى و اخلاق حسنه با ابتلائات و آزمایش‏ها برخورد کند، تا محور آزمایش را بر اثر این معرفت و حوصله صد در صد به نفع خود برگرداند، در صورت جهل به معارف انسان در برخورد به حوادث چه نعمت چه شدت نه این که نمى‏تواند از حادثه استفاده کند، بلکه در برابر حادثه از پاى درآمده و به شکست مفتضحانه دچار خواهد شد، اگر حادثه نعمت است از پى نعمت مست شده و لا ابالى و بى‏دین و طاغى خواهد شد، اگر شدت است براى رفع آن ممکن است دچار دین‏فروشى، شرف فروشى و افتادن در دامن دشمن گردد.

در هر صورت انسان از حادثه و بلا و ابتلا و آزمایش چاره‏اى ندارد و فکر این که آزمایش نشود را از خود باید جداً دور کند.

به فرموده امام على علیه السلام: در هنگام امتحان است که آدمى سربلند یا سرافکنده مى‏شود «2».

[أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ‏ یَذَّکَّرُونَ‏] «3».

آیا نمى‏بینند که در هر سال یک بار یا دو بار [به وسیله جهاد یا پیش‏آمدهاى دیگر] آزمایش مى‏شوند، ولى نه توبه مى‏کنند ونه پند مى‏گیرند.

در برخورد صحیح به ابتلائات الهى و آزمایش‏هاى ربانى، انسان داراى قدرت روحى و بینش عقلى و صفاى نفس و سلامت قلب و نفس مطمئنه و مالکیت بر هوا و نیز راهبر و راهنماى دیگران مى‏گردد.

[وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً] «4».

و [یاد کنید] هنگامى که ابراهیم را پروردگارش به امورى [دشوار و سخت‏] آزمایش کرد، پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید، پروردگارش [به خاطر شایستگى ولیاقت او] فرمود: من تو را براى همه مردم پیشوا و امام قرار دادم.

شیوه برخورد با امتحان‏

ما انسان‏ها، از جانب خدا به عقل، نفس، قلب، نبوت انبیا، امامت امامان، فقاهت فقیهان، حوادث اجتماعى، طاغوت، ثروت، فقر، مرض و صحت، زن و فرزند، رفیق و دوست، اقوام و خویشان، نعمت و مصیبت و... امتحان مى‏شویم و از این امتحانات و ابتلائات گریزى نداریم، تنها مسئله‏اى که در این زمینه‏ها باید رعایت کنیم برخورد صحیح ما با امتحان است که این برخورد صحیح‏ را مى‏توان از قرآن و تعلیمات اسلامى فرا گرفت و در برخورد صحیح است که جزء نیکان قرار گرفته و در صف صابران و شاکران رفته و مفتخر به بشارت‏هاى عالى الهى خواهیم شد.

[وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ* الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ* أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ‏] «5».

و بى‏تردید شما را به چیزى اندک از ترس و گرسنگى و کاهش بخشى از اموال و کسان و محصولات [نباتى یا ثمرات باغ زندگى از زن و فرزند] آزمایش مى‏کنیم و صبرکنندگان را بشارت ده.* همان کسانى که چون بلا و آسیبى به آنان رسد گویند: ما مملوک خداییم و یقیناً به سوى او بازمى‏گردیم.* آنانند که درودها و رحمتى از سوى پروردگارشان بر آنان است و آنانند که هدایت یافته‏اند.

آرى، سلامت انسان به فرموده حضرت صادق علیه السلام در برخورد به نعمت و شدت به عنوان ابتلا و کرامت آدمى در طاعت از خداست و به تعبیر دیگر در برخورد صحیح به موارد ابتلا و خوارى و بدبختى و شقاوت انسان در برخورد به ابتلائات، در معصیت خدا و تخلف از مقررات الهى است.

مزد صبر بر امتحانات الهى‏

گذرگاهى خطرناک‏تر و در عین حال لطیف‏تر از گذرگاه امتحان و ابتلا نیست، انسان براى دست یافتن به قدرت‏هاى عالى معنوى امتحان مى‏شود و چون در این‏ امتحان پیروز و سربلند شد براى ورود به عالم آخرت با سرمایه‏اى سنگین و حالاتى ملکوتى و الهى آماده مى‏گردد و به وقت ورود مورد استقبال ارواح طیبه صالحان قرار گرفته و برزخ او شعبه‏اى از بهشت خدا خواهد بود.

چون قیامت گردد براى شرکت در عالى‏ترین مسابقه که هدفش جنات الهى است وارد مى‏شود و در آنجا مورد استقبال ملائکه رحمت و خشنودى خداى مهربان قرار مى‏گیرد و در وقت ورود به بهشت مخاطب به این خطاب عاشقانه مى‏گردد:

[وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ‏] «6».

نگهبانانش به آنان گویند: سلام بر شما، پاکیزه و نیکو شدید، پس وارد آن شوید که [در آن‏] جاودانه‏اید.

آرى، بهشت و نعمت جاوید آن و تهنیت خزنه بهشت، مزد آن صبر و حوصله و برخورد صحیحى است که به ابتلائات و آزمایش‏هاى الهى داشتند.

[وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ* سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ] «7».

و فرشتگان از هر درى بر آنان درآیند.* [و به آنان گویند:] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [در برابر عبادت، معصیت و مصیبت‏] پس نیکوست فرجام این سراى.

مسئله حتمیت امتحان و ابتلا باید به طور دائم به وسیله پدران و مادران متعهد و معلمان دلسوز و به خصوص خطیبان و واعظان و ناصحان و پنددهندگان به‏ فرزندان و جوانان و مردم گوشزد شود و به تمام عباد خدا براى برخورد صحیح با آزمایش‏هاى الهى و ابتلائات ربانى آمادگى داده شود.

رها گذاردن فرزندان و شاگردان کلاس و مردم از تعلیم این حقیقت دور از انصاف و مخالف با قواعد الهى است.

آنان که در این زمینه آمادگى لازم را ندارند، در برخورد به کم‏ترین حادثه، محکوم حادثه مى‏گردند و نیروهاى الهى آنان در مدار برنامه‏هاى ابلیسى و شیطانى قرار مى‏گیرد، امتحان گذرگاه لطیف و در عین حال گذرگاه و عقبه بسیار پرخطرى است.

[وَلا سَبیلَ إلى‏ رِضْوانِهِ بِفَضْلِهِ وَلا سَبیلَ إلى‏ طاعَتِهِ إلّا بِتَوفیقِهِ وَلا شَفیعَ إلَیهِ إلّابِإذْنِهِ وَرَحْمَتِهِ‏]

راه تحصیل رضاى الهى‏

در پایان این بخش امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

هیچ وسیله‏اى براى تحصیل رضاى الهى مگر توسل به فضل و کرم وى نیست و هیچ راهى براى راه بردن به طاعت حضرتش جز توفیق او و مهیا شدن وسایل معرفت و عبادت از طرف او نمى‏باشد و براى ما ناقصان و بدکاران و گنهکاران تائب، راه فرارى از عذاب و جریمه جز شفاعت انبیا و ائمه علیهم السلام آن‏هم به اذن و اجازه خود او و رحمت بى‏منتهایش وجود ندارد.

خداوندا! به عزتت، تکبیرةالاحرام ما و حمد و سوره و رکوع و سجود و تشهّد و سلام ما را به همان صورتى که مى‏پسندى قرار بده و ما را از سستى و کسالت و تنبلى در فراگیرى معرفت و انجام عبادت و اطاعت نجات بده که اگر لطف تو نباشد هیچ عمل و سخن مثبتى از ما سر نمى‏زند و اگر عنایت و رحمت تو نباشد، هیچ راه نجاتى براى ما از عذاب دوزخ وجود ندارد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- عنکبوت (29): 2- 3.

(2)- غرر الحکم: 100، حدیث 1746.

(3)- توبه (9): 126.

(4)- بقره (2): 124.

(5)- بقره (2): 155- 157.

(6)- زمر (39): 73.

(7)- رعد (13): 23- 24.

(8)- عطار نیشابورى.